حرم مطهر امام رضا (ع) واقع در استان خراسان رضوی و شهر مشهد از معروف ترین جاذبه های زیارتی ایران است که سالانه میلیون‌ها زائر با رعایت آداب و قوانین و حفظ شئونات، از آن دیدن می‌کنند. این مکان که محل دفن امام هشتم شیعیان، امام رضا (ع) است از جمله باشکوه‌ترین آثار تاریخی بوده که اوج هنر و معماری اسلامی در دوران مختلف تاریخی از جمله تیموریان را نشان می‌دهد. حرم امام رضا، با قدمت تاریخی 1000 ساله در مرکز شهر مشهد بنا شده و گاهی در زمان‌های مختلف دستخوش تغییراتی گشته است در ادامه با مجله سفر گردشرو همراه باشید تا بیشتر با این جاذبه تاریخی مشهد آشنا شوید.
تاریخچه حرم امام رضا(ع)
با وجود ویرانی‌هایی که از طوایف غزنوی، ترکمان‌ها و مغولان بجا مانده است، قدمت این بنا به دوران سامانیان باز می‌گردد. نقل شده در دوره حکومت سلجوقیان فردی به نام اشرف‌الدین ابوطاهرقمی، پس از مرمت و بازسازی ویرانی‌های حرم، گنبدی روی سقف آن بنا کرده و با کاشی‌کاری‌های بی‌نظیر آن را آراسته است. نخستین مسجد جامع نیز واقع در صحن جنوبی حرم مطهر بوده که به همت گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری و بنام او بنا گردیده است.
معماران و هنرمند‌ان بسیاری در دوران صفویه، به زینت و زیبایی حرم با طلاکاری، کاشی‌کاری و…. افزودند. ناگفته نماند آبادانی این مکان در دوران صفویان، متوقف نشد و در زمان افشاریه، قاجار، پهلوی و در زمان جمهوری اسلامی نیز اقداماتی جهت گسترش آن انجام شده است. به‌طوری‌که اکنون پس از بازسازی‌های صورت گرفته مساحت حرم یک میلیون مترمربع تخمین زده شده است و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین اماکن مذهبی جهان شناخته می‌شود.
علت تدفین امام رضا (ع) در مشهد مقدس
مأمون، هفتمین خلیفه عباسی در طی حواشی پیش آمده و برای به انجام رساندن اهداف خود، طی چندین نامه و درخواست مکرر نتوانست امام هشتم شیعیان را از مدینه به مرو منتقل کند. به همین جهت در سال 200هجری قمری( یا به عبارتی، در دهه 1230 میلادی)، به اجبار ایشان را به مرو آورد. مدتی به دستور خلیفه وقت، امام زندانی بودند تا سرانجام در آخرین روز از ماه صفر سال 203 هجری، بر اثر مسمومیت به شهادت رسیدند و به دستور مأمون، پیکر امام رضا (ع) در نزدیکی قبر پدرش به خاک سپرده شد.
بخش های مختلف حرم امام رضا (ع)
حرم امام رضا (ع)، دارای بخش‌های مختلفی به شرح زیر است که هر یک از شاهکار‌های هنر و معماری دوران اسلامی محسوب می‌شوند.
پنجره فولاد
یکی از زیبا‌ترین قسمت‌های حرم امام رضا(ع)، پنجره فولاد است که به عنوان معروف‌ترین پنجره رو به ضریح امام شناخته شده است. با ساخت پنجره فولاد، امکان زیارت برای افرادی که توان ورود به داخل رواق‌ها را ندارند، فراهم شده است. جالب است بدانید برخلاف اسم پنجره فولاد جنس آن از طلا بوده و تنها به علت فولادی بودن ضریح قبل از بازسازی، آن را پنجره فولاد می‌نامند.
مساجد حرم
یکی از کهن‌ترین بنا‌ها بعد از روضه منوره و ضریح حرم امام، مسجد بالاسر واقع در غرب بقعه‌المنوره است که ساخت آن به دوران غزنویان بازمی‌گردد. از دیگر مساجد این مکان می‌توان به مسجد گوهرشاد اشاره کرد. این مسجد اولین مسجد چهار ایوانی است که به همت همسر شاهرخ تیموری، در خراسان بنا گردید.
مدرسه های حرم
براساس آنچه در تاریخ نقل شده از زمان ساخت حرم امام رضا(ع)، ده مدرسه در حرم دایر بوده و امروزه فقط چهار مدرسه از آن‌ها باقی‌مانده است. اگرچه اکنون از قدیمی‌ترین مدرسه بر‌پا شده اثری نمانده اما طبق گفته‌ها این مکان در غرب بازار، در ناحیه بالای مسجد بالاسر دایر بوده است.
نقاره خانه
یکی از باصفا‌ترین و دلنشین‌ترین بخش‌های حرم مطهر امام رضا(ع)، نقاره‌خانه است. رسم نقاره زدن، از رسوم کهن حرم بوده که همواره مورد احترام واقع گشته است. نقاره زن‌ها به هنگام طلوع و غروب آفتاب، برای مدتی کوتاه نقاره‌های خود را به صدا در می‌آورند و صوتی خوش و ملکوتی را می‌نوازند.
سقاخانه های حرم
در حرم مطهر امام رضا دو سقاخانه وجود دارد که یکی از آن‌ها به سقاخانه اسماعیل طلایی معروف گشته است. این سقاخانه واقع در صحن انقلاب بوده و تا قبل از آن، سقاخانه نادری نامیده می‌شد. دومین سقاخانه نیز واقع در صحن انقلاب اسلامی است و روبروی ایوان طلا قرار دارد.
صحن های حرم
حرم امام رضا(ع)، دارای نه صحن است که در هر کدام به صورت مستقل دارای فضای باز، ایوان و رواق هستند. تاریخی‌ترین صحن‌های مجموعه، صحن‌های انقلاب و آزادی هستند و صحن جمهوری اسلامی، قدس، کوثر، هدایت و غدیر در زمان جمهوری اسلامی بنا گردیده‌اند.
بست های حرم
به مکان‌های واقع در خارج از صحن‌ها که به خیابان‌های اطراف حرم متصل می‌شوند بست می‌گویند. حرم امام رضا (ع)، دارای چهار بست در چهار جهت اصلی است که به نام علمای شیعه آن‌ها را نامگذاری کرده‌اند. مانند:
- بست شیخ طبرسی
- بست شیخ بهائی
- بست شیخ حرعاملی
- بست شیخ طوسی
مقبره های حرم
در نقاط مختلف حرم امام رضا (ع) مقبره شخصیت‌های مشهوری وجود دارد که عبارتند از:
- مقبره محمد عارف عباسی معروف به پیر پالان‌دوز در شمال‌شرقی حرم
- مقبره شیخ بهائی در جنوب‌غرب صحن آزادی
- مقبره حسنعلی نخودکی
- محمد‌تقی جعفری
- حبیب‌الله گلپایگانی
در کنار مقبره افراد مذکور، آرامستانی واقع در صحن جمهوری و آزادی است که اغلب به خادمان حرم امام رضا (ع)، تعلق دارد.
حرم امام رضا (ع) و تهاجم های تاریخی
سلسله‌ها و حکومت‌های تاریخی، جنگ‌ها، اختلافات، درگیری‌ها و….. همواره بر مکان‌های جغرافیایی تأثیر قابل توجهی داشته‌اند. به‌طوری‌که این عوامل گاه باعث تخریب و نابودی و گاه منجر به آبادانی و پیشرفت آن‌ها می‌شد. ناگفته نماند حرم امام رضا نیز در طول تاریخ از این تغییرات بی‌نصیب نمانده است.
- به توپ بستن مجلس توسط سربازان روسی
- حمله مغولان به خراسان
- حمله سبکتگین، از ترکان غزنوی
- حمله تروریستی به حرم مطهر
- حادثه مسجد گوهرشاد
- تهاجم محمد‌حسن‌خان سالار
اسامی حرم امام رضا (ع) در طول تاریخ
گفته می‌شود حرم امام رضا (ع)، در طول تاریخ دارای نام‌های مختلفی بوده که به شرح زیر است.
- حرم مطهر
- حرم رضوی
- مرقد ملکوتی
- بارگاه منور رضوی
- قلب عالم
این اسامی صرفا تعداد محدودی از نام‌های حرم امام رضا (ع) در طول تاریخ است.
امکانات
در داخل و اطراف حرم امام رضا (ع) امکانات مختلف و کاربردی وجود دارد که زائران می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند.
رستوران
در اطراف حرم امام رضا (ع)، انواع رستوران‌ها با غذا‍‌های متنوع، آماده خدمت‌رسانی به زائران هستند.
میهمان سرای حضرت
این مکان هنگام نهار، شام و افطاری در ماه رمضان، میزبان زائران بسیاری است و افراد می‌توانند به صورت حضوری یا آنللاین از طریق برنامه‌های قابل نصب روی تلفن همراه، از این امکانات استفاده کرده و برای مناسبت‌های مختلف، دعوت‌نامه دریافت کنند.
هتل و مهمان‌پذیر‌ها
در اطراف حرم انواع هتل‌های یک ستاره تا پنج ستاره، وجود دارد که با توجه به نوع کیفیت، خدمات و سایر ویژگی‌های هتل‌ها و مهمان‌پذیر‌ها، هزینه‌های متفاوتی دارند.
دسترسی به حرم امام رضا (ع)
قطعا یکی از مهم‌ترین مسائلی که زائران به آن توجه دارند، نحوه دسترسی به حرم مطهر امام رضا (ع) است. می‌توان نحوه دسترسی به این مکان زیارتی را به‌طور‌کلی به دو بخش تقسیم کرد:
دسترسی برای ساکنین شهر مشهد
دسترسی به حرم امام رضا که در مرکز این شهر قرار دارد، از طرق مختلف از جمله خودرو شخصی، مترو و اتوبوس برای ساکنین امکان‌پذیر است.
دسترسی گردشگران غیر بومی
دسترسی به حرم برای زائران و توریست‌ها با وسایل مختلف حمل‌ونقل و هزینه، سرعت و امکانات مختلف، امکان‌پذیر است. از این رو گردشگران می‌توانند به کمک وسایل حمل‌ونقل هوایی، جاده‌ای و ریلی به مشهد مقدس سفر کرده و از این مکان مذهبی دیدن کنند.
هزینه
یکی دیگر از مهم‌ترین مسائلی که همواره مورد توجه افراد قرار می‌گیرد، بخش هزینه و مخارج سفر است. بدیهی است که هزینه سفرهای مختلف، متغییر بوده و با توجه به وسیله نقلیه، هتل و…. تغییر می‌یابد. به‌طور‌کلی حداقل هزینه برای سفر به مشهد، 800 هزار تومان برای هر نفر، تخمین زده شده است.
بهترین زمان برای زیارت
با توجه به موقعیت جغرافیایی شهر مشهد که در سمت شمال‌شرق ایران واقع شده است، در فصول مختلف سال، آب‌و‌هوای متنوعی دارد. به‌طور‌کلی شهر مشهد با عنوان شهری با آب‌و‌هوای سرد و خشک شناخته می‌شود. سفر به این مکان گردشگری، در هر فصلی زیبایی و لذت خاص خود را دارد. بدیهی است که سفر در فصل گرم سال، می‌تواند شلوغی و ازدحام جمعیت به همراه داشته باشد. در ماه‌های سرد سال نیز، به علت موقعیت جغرافیایی مشهد و دمای حداقل 10 درجه زیر صفر، ممکن است سفر شما را با کمی سختی همراه کند.
سخن پایانی
حرم مطهر امام رضا (ع) واقع در استان خراسان رضوی، شهر مشهد با مساحت یک میلیون مترمربع، یکی از بزرگ‌ترین اماکن مذهبی جهان شمرده می‌شود. در طول تاریخ، حوادث و اتفاقات مختلف این مکان را دستخوش تغییراتی قرار داده است. به‌طوری‌که برخی اتفاقات مانند اقدامات تیموریان و صفویان باعث آبادانی و گسترش آن شده و برخی حوادث مانند حمله مغولان ویرانی این مکان را به همراه داشته است. حرم مطهر دارای بخش‌های مستقل مانند صحن‌ها، رواق‌ها، بست‌ها، ایوان‌ها، سقاخانه و…. است. این مکان که با نام‌های مختلف از جمله حرم مطهر شناخته می‌شود در اطراف خود امکانات متنوعی اعم از مراکز خرید، هتل، رستوران و…. دارد که میزبان زائران گرامی هستند.
