نقش رستم، یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین آثار تاریخی ایران که در استان فارس، در ۶ کیلومتری تخت جمشید واقع شده است. این مجموعه باستانی شامل آرامگاه‌های پادشاهان هخامنشی، نقش برجسته‌های متعدد از دوران ساسانی و ایلام و بقایای قلعه‌ای از دوره ساسانی است. نقش رستم، به‌‌عنوان یک اثر تاریخی، اهمیت ویژه‌ای دارد. این مجموعه، به‌‌خوبی نشان‌دهنده فرهنگ و تمدن ایران در دوران‌های مختلف است. اگر به تاریخ و فرهنگ ایران علاقه‌مند هستید، حتماً از نقش رستم دیدن کنید. این مجموعه، شما را به سفری در زمان می‌برد و شما را با شکوه و عظمت ایران باستان آشنا می‌کند.
تاریخچه نقش رستم
این مکان تاریخی، که قدمت آن به بیش از ۳۰۰۰ سال می‌رسد، در سه دوره ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان مورد استفاده قرار گرفته است. قدیمیترین آثار موجود در نقش رستم مربوط به دوره ایلام است که نقش دو ایزد و ایزدبانو و شاه و ملکه را به‌‌تصویر کشیده بود. در دوره هخامنشیان، این مکان به‌‌عنوان آرامگاه پادشاهان این سلسله انتخاب شد و آرامگاه‌های داریوش بزرگ، خشایارشا، اردشیر یکم و داریوش دوم در آن ساخته شد.
همچنین، در این دوره، کعبه زرتشت، بنای سنگی و برج مانندی که کاربرد آن هنوز مشخص نشده است، در این مکان بنا شد. در دوره ساسانیان، نقش رستم دوباره مورد توجه قرار گرفت و شاهان این سلسله، صحنه‌های تاجگذاری، جنگ‌ها و افتخارات خود را در دامنه این کوه تراشیدند. از جمله مهم‌ترین این سنگ نگاره‌ها می‌توان به‌‌تاجگذاری اردشیر یکم، پیروزی شاپور اول بر امپراتور روم والرین، و پیروزی شاپور دوم بر امپراتور روم هراکلیوس اشاره کرد. نقوش و کتیبه‌های موجود در نقش رستم، اطلاعات ارزشمندی در مورد تاریخ و فرهنگ ایران باستان در اختیار ما قرار می‌دهند.
چه بناهایی در نقش رستم و نقش رجب وجود دارد؟
اگرچه نقش رجب در مسیر تخت جمشید به نقش رستم قرار گرفته، اما ابتدا می‌خواهیم در مورد نقش رستم صحبت کنیم، جایی که نقاشی‌ها و حکاکی‌های باستانی به ایران مدرن راه یافته‌اند. این مکان در دوران باستان با نام‌های دیگری مانند کوه حاجی‌آباد، دوگنبدان، اسطخر یا حتی کوه نِفِشت شناخته می‌شد، اما بعدها با عنوان نقش رستم معروف شد. نقش رستم شامل کعبه زرتشت، چهار آرامگاه صخره‌ای و هشت نقش برجسته است که به هشت رویداد تاریخی اشاره دارند.
- آرامگاه‌ها در مجموعه باستانی نقش رستم، چهار آرامگاه صخره‌ای یا “گوردخمه” وجود دارد که حتی از فاصله چند صد متری نیز توجه شما را به خود جلب می‌کنند. این مکان‌ها مقبره‌های چهار شاه هخامنشی هستند که در دوران قبل از میلاد زندگی می‌کردند. آرامگاه داریوش بزرگ و اردشیر اول در وسط کوه و آرامگاه خشایارشا و داریوش دوم در دو طرف این دو قرار دارند. داخل این گوردخمه‌ها، کنده‌کاری‌هایی انجام شده و دارای اتاقک‌هایی هستند که در آن‌ها چندین قبر وجود دارد و احتمالاً این قبور متعلق به خانواده شاهان هخامنشی است.
- نقش اول (کتیبه ناتمام) اولین نقشی که خواهید دید، فضایی به ابعاد ۱۰ در ۵ متر است که حکاکی نشده و احتمالاً فرصت برای اتمام آن وجود نداشته است. در مرکز آن، کتیبه‌ای ۲۰ سطری به زبان فارسی حکاکی شده است. این فضای حکاکی نشده احتمالاً برای حک کردن وقایع تاریخی اواخر دوره ساسانی آماده شده بوده، اما کتیبه‌ای که در حال حاضر وجود دارد جدید است و ارزش تاریخی خاصی ندارد.
- نقش دوم (تاجگذاری نرسی) دومین نقش که برای دیدن آن باید سرتان را بالا بگیرید تا عظمت آن را درک کنید، تاجگذاری نرسی (۲۹۴-۳۰۴ میلادی) پسر شاپور اول ساسانی و فرمانروای ارمنستان است. نرسی با حمله به ایران به تاج و تخت رسید و در این نقش، حلقه شهریاری را از آناهیتا، الهه آب، دریافت می‌کند.
- نقش سوم (پیروزی بهرام دوم) نقش دیگری در نقش رستم وجود دارد که در دو صحنه یکی بالای دیگری حکاکی شده است. در یکی از این صحنه‌ها، بهرام دوم سوار بر اسب به سوی دشمن حمله‌ور می‌شود و در پشت سرش، سوار دیگری با پرچمی در دست دیده می‌شود. در صحنه دیگر، یک سرباز رومی به زمین افتاده و زیر پای اسب بهرام دوم قرار گرفته است.
- نقش چهارم (پیروزی شاپور اول) نقش چهارم از نقش رستم یکی از باشکوه‌ترین نقش‌های دوره ساسانی است و یک رویداد تاریخی مهم را به تصویر می‌کشد. این نقش، پیروزی شاپور اول بر امپراتور رومی والرین (۲۳۹ تا ۲۷۰ میلادی) را نشان می‌دهد. در زمان حکومت شاپور اول، سه امپراتور رومی به ایران حمله کردند و والرین، سومین امپراتور، با ۷۰ هزار سرباز و سناتور به دست ایرانی‌ها اسیر شد. توصیف این پیروزی در کتیبه دیوار کعبه زرتشت در همین مجموعه آمده است.
- نقش پنجم (پیروزی هرمز دوم) اگر زیر آرامگاه اردشیر اول در نقش رستم را نگاه کنید، دو نقش خواهید دید. نقش بالایی تقریباً از بین رفته و گفته می‌شود که به آذر نرسه تعلق دارد. اما نقش پایینی صحنه‌ای از پیروزی هرمز دوم، نوه شاپور اول ساسانی را به نمایش می‌گذارد.
- نقش ششم نقش ششم روبهروی کعبه زرتشت و زیر مقبره داریوش دوم قرار دارد. این نقش دارای طول ۷.۶ متر و ارتفاع ۳ متر است. در اینجا یک شاه سوار بر اسب را مشاهده می‌کنید که هویتش دقیقاً مشخص نیست، اما برخی افراد با استناد به تاجش او را شاپور دوم می‌دانند.
- نقش هفتم (بهرام دوم و خانواده‌اش) قدیمیترین نقش در نقش رستم مربوط به دوره عیلامی است، اما بهرام دوم ساسانی بخشی از آن را پاک کرد و نقش خودش، درباریان، و خانواده‌اش را جایگزین کرد. با این حال، بخش‌هایی از نقش عیلامی همچنان باقی‌مانده که تصاویری از دو ایزد، ایزدبانو، شاه، و ملکه با لباس‌های چین‌دار را نشان می‌دهد.
- نقش هشتم (تاجگذاری اردشیر بابکان) در نهایت به نقش هشتم در نقش رستم می‌رسیم که صحنه‌ای از بنیانگذار سلسله ساسانی، اردشیر اول، و اهورامزدا را نشان می‌دهد که هر دو بر اسب سوارند. این نقش، صحنه تاجگذاری اردشیر اول و دریافت اورنگ شاهی از دست اهورامزدا است. زیر اسب اردشیر، پیکر آخرین پادشاه اشکانی افتاده و زیر اسب اهورامزدا، پیکر اهریمن قرار دارد. روی سینه‌های این اسب‌ها، کتیبه‌هایی به زبان‌های یونانی، پهلوی اشکانی، و پهلوی ساسانی نوشته شده است.
- کعبه زرتشت، بنای مکعبی شکلی که در محوطه تاریخی نقش رستم واقع شده است. این بنا از سنگ‌های سفید و سیاه ساخته شده و در حدود ۵۲۰ سال پیش از میلاد، یعنی در دوره هخامنشیان، ساخته شده است. کعبه زرتشت در ارتفاعی از سطح زمین قرار دارد و برای ورود به آن باید از پله‌هایی استفاده کرد. این بنا دارای یک اتاقک کوچک در داخل خود است که در گذشته محل نگهداری آتش مقدس یا محل انجام مراسم مذهبی بوده است. کعبه زرتشت به‌‌دلیل قرار گرفتن در کنار آرامگاه‌های شاهان هخامنشی، اهمیت تاریخی زیادی دارد. این بنا همچنین به‌‌دلیل نقش‌نگاره‌های متعددی که روی آن حک شده است، مورد توجه گردشگران قرار می‌گیرد.
اما در نقش رجب چه میبینیم؟
حدود ۴ کیلومتر از تخت جمشید فاصله دارید و درست روبهروی مسیری که به نقش رستم می‌رود، یک شکاف در کوه‌ها قرار دارد که به نقش و نگاره‌های دوره ساسانی مزین شده است. این نقش‌ها در مکانی دور از توجه گردشگران واقع شده‌اند اما حدود ۹ دهه پیش به فهرست آثار ملی ایران افزوده شدند. گفته می‌شود در گذشته یک قهوه‌خانه در نزدیکی این مکان وجود داشت که صاحبش فردی به نام رجب بود و به همین دلیل اینجا به نام “نقش رجب” معروف شده است. نقش رجب چهار واقعه تاریخی را روایت می‌کند:
- مجلس اول (شاپور اول و درباریانش) از چپ به راست، ابتدا نقش شاپور اول و درباریانش را در نقش رجب خواهید دید. این نقش در ارتفاع ۱.۵ متری و در فضایی به طول ۶ و عرض ۴ متر حکاکی شده است. شاپور اول سوار بر اسب است و ۹ نفر از بزرگان دربار پشت سر او ایستاده‌اند. همچنین یک کتیبه چهار سطری بر روی سینه اسب و یک کتیبه شش سطری در کنار دیگران دیده می‌شود.
- نقش برجسته کرتیر، موبد بزرگ بین مجلس اول و دوم، نقش برجسته‌ای وجود دارد که هیچ شاهی را نشان نمی‌دهد و فقط نقش کرتیر، یکی از موبدان بزرگ زرتشتی دوره ساسانی، بر روی آن دیده می‌شود. این نقش در زمان بهرام دوم حکاکی شده و یک کتیبه ۳۱ سطری در آن نقش بسته که اکنون فقط ۲۰ سطر از آن باقی مانده است. کرتیر در اینجا به مجلس تاجگذاری اردشیر بابکان ادای احترام می‌کند و با دست راست خود به کتیبه اشاره می‌کند.
- مجلس دوم (تاجگذاری اردشیر بابکان) در نقش رجب، یک فضای ۴.۵ در ۲.۵ متری وجود دارد که صحنه تاجگذاری اردشیر بابکان را نشان می‌دهد. اردشیر بابکان در حال دریافت “دیهیم” یا تاج پادشاهی از اهورامزدا است و دو نفر مرد، یکی از آن‌ها پسرش شاپور، در پشت سر او ایستاده‌اند. شاپور دست چپ خود را روی غلاف شمشیر گذاشته است. دو بانوی درباری و دو کودک نیز در این نقش دیده می‌شوند.
- مجلس سوم (تاجگذاری شاپور اول) آخرین مجلس در نقش رجب، تاجگذاری شاپور اول است. این نقش در فضایی به ابعاد ۴.۵ در ۳ متر حکاکی شده و با الهام از سنگ‌نگاره تاجگذاری اردشیر در نقش رستم ایجاد شده است. این نقش بسیار ظریف و جزو شاهکارهای دوره ساسانی به‌شمار می‌رود. در اینجا، شاپور و اهورامزدا هر دو سوار بر اسب‌های خود هستند و روبهروی یکدیگر قرار دارند. اسب‌ها و لباس‌های آنان مشابه هستند. روی سینه اسب شاه، یک کتیبه حک شده و پشت سر اسبش، ۹ نفر از درباریان ایستاده‌اند.
نگاره های نقش رستم
نگاره‌های نقش رستم از مهم‌ترین و ارزشمندترین آثار تاریخی ایران باستان هستند که قدمتی بیش از دو هزار سال دارند. این نگاره‌ها در دامنه کوهی در نزدیکی شهر مرودشت، استان فارس، قرار دارند و صحنه‌هایی از پیروزی‌های پادشاهان هخامنشی و ساسانی را به تصویر می‌کشند. اولین بار که نگاره‌های نقش رستم مورد توجه قرار گرفتند، در قرن هجدهم میلادی بود.
در آن زمان، جهانگردان اروپایی که از ایران دیدن می‌کردند، از این نگاره‌ها بازدید و آن‌ها را به‌‌جهان معرفی کردند. در قرن نوزدهم میلادی، توجه به نگاره‌های نقش رستم بیشتر شد و دانشمندان و باستان‌شناسان زیادی به مطالعه این نگاره‌ها پرداختند. در این دوره، سنگ نگاره‌های نقش رستم مورد بررسی و ترجمه قرار گرفتند و اطلاعات زیادی در مورد تاریخ و فرهنگ ایران باستان از آن‌ها به‌‌دست آمد. در قرن بیستم میلادی، کار مرمت و حفاظت از نگاره‌های نقش رستم آغاز شد. در این دوره، اقدامات زیادی برای جلوگیری از تخریب و آسیب به این نگاره‌ها انجام شد.
آرامگاه داریوش
آرامگاه داریوش در نقش رستم، یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین آثار تاریخی ایران باستان که در دامنه کوه حاجی‌آباد در محوطه تاریخی نقش رستم در مرودشت واقع شده است. این آرامگاه، بنیانگذار و نخستین شاهنشاهی هخامنشی، داریوش بزرگ را در خود جای داده است. آرامگاه داریوش به شکل یک صلیب با چهار شاخه مساوی است و در نمای بیرونی آن، نقش برجسته‌هایی از داریوش بزرگ و سربازان و همراهانش در حال نبرد و پیروزی بر دشمنان نقش بسته است.
این نقش برجسته‌ها، از نظر هنری و تاریخی ارزش بسیار بالایی دارند و نشان‌دهنده قدرت و اقتدار داریوش بزرگ و امپراتوری هخامنشی هستند. در داخل آرامگاه، یک اتاقک کوچک وجود دارد که در آن، سنگ نبشته‌ای به سه زبان فارسی باستان، عیلامی و اکدی حک شده است. این سنگ نبشته، شرحی از زندگی و دستاوردهای داریوش بزرگ است و از نظر تاریخی اهمیت بسیار زیادی دارد.
سنگ نوشته های آرامگاه داریوش
بخش اول سنگ نوشته، معرفی داریوش از زبان خود اوست. داریوش در این بخش، از تبار و خاندان خود می‌گوید و اینکه چگونه به پادشاهی رسید. او همچنین، از پیروزی‌های خود در نوزده نبرد می‌گوید که مهم‌ترین آن‌ها، پیروزی بر سکاها بود. بخش دوم، به‌‌چگونگی سرکوبی شورش‌ها و طغیان‌ها در سراسر امپراتوری هخامنشی اختصاص دارد. داریوش در این بخش، از جزئیات سرکوبی این شورش‌ها می‌گوید و اینکه چگونه توانست آرامش و امنیت را در سراسر امپراتوری برقرار کند.
بخش سوم، حاوی اندرزهایی از داریوش به‌‌شاهان آینده و کسانی که سنگ‌نبشته‌ها را می‌خوانند است. داریوش در این بخش، بر اهمیت راستگویی و عدالت تأکید می‌کند و از شاهان آینده می‌خواهد که همیشه به‌‌مردم خود نیکی کنند. سنگ‌نبشته‌های آرامگاه داریوش، نه تنها از نظر تاریخی، بلکه از نظر هنری نیز اهمیت زیادی دارند. این سنگ‌نبشته‌ها با خط میخی و بهصورت برجسته نوشته شده‌اند و دارای تصاویری از داریوش و یاران او هستند. این تصاویر، به‌‌خوبی و عظمت امپراتوری هخامنشی را نشان می‌دهند.
علت نام‌گذاری نقش رستم
علت نام‌گذاری این محوطه به‌‌نام نقش رستم، وجود تصویری از مردی با هیبت پهلوانی و کلاه نوک تیز در میان نقش برجسته‌ها است که برخی از مردم آن را متعلق به رستم، پهلوان افسانه‌ای شاهنامه می‌دانند.
این تصویر که در نقش‌برجسته سوم قرار دارد، مردی را با لباس و زیورآلات ایرانی نشان می‌دهد که کلاه نوک تیزی بر سر دارد و دست راست خود را روی شمشیر بلندی قرار داده است. این مرد با سایر شخصیت‌های نقش برجسته‌های نقش رستم تفاوت دارد و هیچ‌کدام از اقوام و ملل شناخته‌شده با این لباس و زیورآلات شناخته نمی‌شوند. براساس افسانه‌های شاهنامه، رستم در این مکان با اسفندیار، قهرمان ایرانی دیگر، مبارزه کرده و او را شکست داده است. این افسانه در میان مردم ایران از دیرباز رواج داشته و باعث شده است که این تصویر را متعلق به رستم بدانند.
چگونه به نقش رستم برویم؟
بهترین زمان بازدید
سخن پایانی
در پایان باید بگوییم نقش رستم، علاوه‌بر ارزش تاریخی، از لحاظ فرهنگی اهمیت زیادی دارد. این مکان، محل دفن پادشاهان هخامنشی است و به همین دلیل، ایرانیان و سایر مردم جهان احترام بسیاری برای این مکان قائل هستند. از شما می‌خواهیم که اگر به شیراز سفر کردید، حتماً از نقش رستم دیدن کنید و از داستان رستم درس بگیرید و در زندگی خود شجاعت و دلاوری داشته باشید.
سوالات متداول:
